Tui ihsin Salai Pa Tuan hla ih a hna tuan dan rak ngan cu a tuan tuk deuh lo maw tin ka ruahnak a rei zet zo. Asinan, a rak tuan deuh a si khal len a hla zate thu cu sim theh ka tum hrih lo ruangah hi hla pakhat hrangah cun a tlai sawn tla a rak si ziar men thei. Culawng si lovin, minung hi kan ruah mi le hmuh dan a bawngaw lo ciau ruangah mi dang hmuh le ngai dan theihnak a si zumnak thawn hi vek lam cahram hi kan nei mal tuk ruangah thiam sawn, thei sawn le fim sawn pawl cosuahnak hrang duh sannak thawnin ka hun ngan ve duh a si.
Melbourne ka thlen ve hnupi-ah ka nupi khuahar cun a rual nu ta Pa Tuan CD/DVD cu a sang ih a ngai ring ring theu. Cutin, mai duh bik ih ngainat mi hla cu a sak tu thei lo ce cuang ka si si loh !. Khuisaw ! mai neih ding hrim hrimah khal thil tha tin ka Unupui cu Pa Tuan CD/DVD in hun kuat dingin ka vun cah. Beiseinak hnakin Pa Tuan CD khui sawn cu a ra thleng tuan ih cutin amah ka nupi hrang ih ka cahsak bik khal cun kan ngah thu lungawi-nak khal sim nawn ta lem lo cun a hla cu a ngai ih a ngai sal ih a hun ngai bet sal theu. Kei khal mai nupi thawt zawng ti fam cu tih ruang si lovi uipi nih a pu dung a thlun hnuanghno bangin mi dung thlun hnuhno hmang ve mi ka si ruangah ka nupi kaa ih suak Pa Tuan ih hla "Lai ram na dam maw" ti thlarau cun in ziam ih ka thinlung ah thu run sim-in ka ruah le theihnak hnain khawp lovin a rak ngai ih ka thinlung ruahnak cun a liam cia mi ka nun ah ih hruai kir sal theu.
Zikpuii Pa (K.C Lalvunga) in " Ram dangah chuan mahni ram Flag te hi kan ram chhunga kan hmuh ang ringawt hi a lo ni lo, rilruah a mi deh dan a dang daih a ni" a ti deuh vekin Lai hla te khal hi kan ram sung ih kan rak ngai vek men theu kha a rak si lo, ram dangah cun a hlut dan a dang ih a thawt dan di a riam cuang. Culak ah mai ngai zet mi RAM/ KHUA hla te hun ngai bet cun kan ruahnak in khua a cuan ih a liam cia mi kan nunah in kirtir sal ih thi fawn si lovin mi biak khal thei lovin kan thinlung ruahnak ramah kan ceng theu. Ziangkha lo len, kei hla sak thiam hnai si lovi zee tawk fangih lunglen hna thiam hin ka ngai tin ten ka thinlungah ka hmuh dah lo ram ih cuan-ter tu Salai Pa Tuah ih hla " Lai ram na dam maw" tih hin ka thinlungih hna a tuan dan mal lai sim ve reng reng ka duh.
A rei thlang zet 1988-89 hrawng a si ding, kum 20 leng cu a si zo. Amah ka hmuh hmaisatnak bik cu ka nu Dar Ro tei inn-ah a si ih ka U Alian thawn Rangoon ihsin tlawngpit lai can ih Tahan an rak tlun tum a si. Nauhak phun thum hrawng kai rual te kha ka si ih ka U Alian Rangoon ihsin ra tlung ti fam cu an inn-ah ka Nu le ka U pawl thawn kan va hmuak. Nauhak kan um cel cel, cunah Pa Tuan hin nauhak pawl kut tial in zauhsak ih ka cing lai ring ring mi cu "Nang cu ca na thiam ding" tin a ti ih ka Upana kha "Fa tampi (pa kua a ti ta hmang) na nei ding" a rak ti. Thu ngai rak si pang sela duh um zet, Asinan vansiatah a sim mi cu a dik lo ve ve a si hmang ding tu ni tiang kei cu 'ca thiam' an ti mi ka si lovi, ka Upana tla tu ni ih hi ca ka ngan lai tiang cu Fanu te pahnih lawng a nei lai. Asinan, a thu sim mi a dik lo ti thu cu ka sim duh mi sawn si lovin nauhak pawl kan lungawinak men ah in rak capo mi sawn a si. Cutin nauhak pawl capo thuan thu a rel rero lai fangah ka U Alian cun "Ca thiam a si ih Rangoon ah phun 16 a zir rero Sap nupi a nei ding" tin a ti ih kan zaten kan ngai khiau khiau. Kan nauhak lai ah Rangoon ih um tlawngkai hman kan ngaisan cia ih hlei ah Sap/mirang nupi hun nei ding cu kan ruah ban-nak thinlung khan a ngaisan dan ding khal kan thiam nawn lo a si bik. Asinan, tui hnu ih ka ruah sal tik ah khai can ah a thinlung ih thil um ding mi sawn cu thil dang hmuah hmuah hnakin a “duh le ngai mi” ... hi lei minung nunnak-ih a
Suahsemnak Lairamte
Tlang lakih Sawkhlei le Senhri par an parnak
Thing luainim kung parih Biakbai va aw mawi te ...
pawl hin a thinlungah thu rak simin cui ram cu nitin ten “ka ngai e ka ngai e, kan Lairam hi”a rak ti sawn dingin ka hmu.
Cusin, kum a hung rei vivo ih ka hmuh sal le-nak cu kum 1995/96 (?) X"Mass or Puai, ziang rawl ei khawm si maw hi EPC (Tahan) ah a um ih EPC hi an kawhhran member kan si lo nan kan nih sungkua (sungkua hun ti ah ka nu unau pawl) hi cu an din pek ihsin rak khawmpi ring ring theu tu kan si ve ruangah tui hnu ih an member pawl ruat cun a din tu member vek sawn kan si men ding. Cui tum ruai theh-nak ah cun kan U le pawl thawn khan an kawm-aw ih ti ti nuam an rel, kan nih len a tul lohnak can khal ah ningzah thiam tawk fangin kan rak in ti tlangval ve thlang fawn si hun biak sal ding kha a rem thiam nawn lo, tui hnu ah hi vek in amai thu le a hla thu ka ngan sal ding ti rak thei cia sela mal lai tal cu a thu le hla rak suh taak ding !!! Tu cu ziang ti awk tha, thangthar mino le cathiam, a hla ngaina tu le Research tuah tu pawl in " Falam Laimi thinglung sung ih Pa Tuan hla in hna a tuan dan" ti tla an ngan lai a si len, cu mi siar rak bawh khiaukhi loh cu tuah thei mi a um nawn fawn si lo. Dam sau zuam ih nitin a hla ngai hi kan tuah thei um sun cu a si hrih e. Asinan, sim zo vekin mithiam le thil thei sawn Calai thansonak hrang ih hma la tu pawl cosuahnak hrang tla a si duh sanin ‘mal lai, mal lai te ngai ngai’ hun ngan ve ka duh a si.
A hla cang khatnak le cang hnihnak lawng hi hun zauh hrih se la ...,
1. Suahsemnak Lairamte na dam lai maw?
Tlang lakih Sawkhlei le Senhri par,
Thing luainim kung parih Biakbai va aw mawi te thawn,
Ka ngai e, ka ngai e, Kan Lairam hi .
Hi hla phuah tu hin a suahsemnak Lairam cu a ngai ih a unau senpi a duhdawtnak a langtir vekin ‘na dam maw’ tin a kut kai in tlang lakih pangpar phun phun lakah sawkhlei le senhri par (sawkhlei le senhri par hin a lung an ti leng cuang a si ding a hla dangah khal hmuh ding a tam) pawl, thingkung par ih va awn mawi phun phun lak ah Biakbai va aw mawi te pawl tla cu an khua ti ngaitir tu an si ih vawi khat lawng duh tawk lovin ‘ka ngai e, ka ngai e Kan Lairam hi’ tin Lairam a ngainak a run au suahpi a si.
2. Maw ! Lairam, Lairam te na dam lai maw?
Hmunlohnak rei hmanseh ka hngilh thei lo,
Nauhak lai Tlawng kainak Tlawnginn le Bualrawn tla,
Vun ruahah lung a leng, mit-thli a tla.
A cang hnihnak ah cun a nun sungih a hmai lam zin zawh ding mi pawl rak hruai thawk tu hi leilung tlun fim le thiamnak a rak zir thawknak, ram le miphun duhdawt hna thiam dingih hram a rak thawknak ‘inn’ a nauhak lai ih a tlawng kainak Tlawnginn le a rak nuamnak theu bik an leknak Bualrawn pawl tla cu a hmuh le tawn lohnak rei hman sela a nghilh thei lovi cui can pawl a vun ruat sal tikah a lunglengin mit-thli a tla a si. Lai mi kan dang lam le mak ve zetnak pakhat cu khui tawk ram ah kan um khal a si len, nun nuam deuh le din hmun tha deuh ih kan um khal ah kan khua le ram te ciar hi kan ngai sal theu.
Hi hla thu ah hin zirh duh mi le thansohnak lam um lem lo hman sela hi hla hi cun zingtin si maw thinlung sungah hin sim le theih tir duh mi cu a um a si. Cuihlei ah, mi lung leng theu tu pawl cun hi hla kan ngai ve ten ‘theih lohnak ram ihsin’ kan thinlung sung ah inzel tu a ra lut ih a liam cia mi kan can, kan rak hman zo mi pawl nun hlunah in hruai kir tir sal theu. A dik a si, zo ciau khal nauhak lai can (rethei/farah) rel le sim ding nei lo hi tui ca siar tu lakah kan um ka zum lo. Fala/Tlangval rak nuam lai can cu um khal sela kum a liam ih‘Nu/Pa’ kan si hnuah cun cui can cu kan nghilh sal theu. Asinan, nauhak lai can cu kum a liam tam sin sin len kan mang tam sin sin ih a sim le rel ngai khawp ti a um thei dah lo. Nauhak lai can ih kan rual tha hun tawn awk can khal ah cem ti nei lon nauhak lai thu rel le ngai in kan can kan hmang theu.
Tui a thu kan hun rel rero mi hla hi cun Lairam ih a suak mi pawl lawng si lovin, kan suah le than lennak ciar hmun in ruah suaktir sal ih a bikin kan khua ciar ih mawi dan, sik le saa can a her liam ih kan khua nun umtu dan, tlai lam can thing te ah kan khua ih vaa te phun phun aw mawi, thal tlawngpi pit can le nauhak lai ih Sunday-School khawmpi hrang ding “Bible cang zir” lai can le X’mass ra thleng ding hmuak ih ‘nauhak pual Carol-sing’ kan suah lai can tiang in ruat suaktir sal ih “ka ngai e, ka ngai e kan Lairam hi’ a ti vek bangin ‘ka ngai e, ka ngai e’ rak ti-pi loh theih khal a si loh hi !!!
Ziang khal a si len, lung a leng ta ceng zo fawn si a hla Chorus le cang thumnak hun ngai bet law law sela ...
Cho: A hlanih tlanlenpi rual le pi tla,
A then cu thlanmual an liam, in tan ta maw!
A nungsun dam te ih tawnsal zuam uh si,
Lairam ... Maw ! Lairamte na dam lai maw ?
A phuah tu hi mi lung leng thei, rualpi duhdawt thiam le ngaina mi, Lai ram le a sung ih um ngaina tu a sizia cu a hla cang tin mai ihsin kan hmu thei. Cui ruangah, can khat sung a nauhak lai ih a tlanlenpi le a nuampi mi hrek khat pawl cun hi leilung suahsan in kumkhua tawng aw nawn lo ding ih a ruat mi pawl cu a ngai ih Pathian thluasuah kil vennak ruang ih a nung dam sun um te tal hi cu can neih tin ten Lairam ah tawngaw sal thei nak hrangah zuam ciau dingin a duh a si.
3. Suahsenpi u le nau nan dam cio maw?
Keicu e thlangvairang tluang dangah,
Sum le saw hawlin e vakvai hnianghni ko lang,
Thla ka cam damte ih tawnsalnak ding.
A phuah tu hin Lairam cu duhdawt zetin “ hi vek khua nuam a um dah lo, Lairam aircon-ram ” ti hman sela nitin pumcawmnak hrang ruat ih sum le saw hawl a tul ruangah Lairam hlum thei lovi hmun dang a um cu pawi a ti ih a thlennak hmun le ram kip ihsin Lairam a tawnsalnak ding hrang thla a cam ring ring a si.
Fim thiamnak hawl ih hi lenglung-pi ka khual tlawnnak ah ka ngahsuah mi cu ‘lunglen’ hi a si bikin ka thei aw. Khawi tawk ka thleng tla len ‘ngai’ ka nei ih zo bik si ka ngai ti cu ka thei aw lo, mi nung mi nunnak lei danah cun ka nu le pa u le nau, then rual tha cu ka ngai ko. Asinan, cui dungah ‘ngai’ nei-aw hin ka thei aw lai ih cu mi cu minung tawng-ka cun ka sim fiang thiam lovi ‘thinlung muril’ sung lamah hmuh theih si loh theih thei siin mi a hngawng sawn a si. Lunglen hi natnak si sela kei hin dam ni ka ni lo ding (English writer) rak ti tu sun khat te hman lung leng lovi can hmang dah lo Pa ih dung cu duh lo cing ih thlun hnuanghno tu cu ka rak si e. Pheh ding um lo ‘lungleng’ hi !!!
Netabik cang hi cang linak le Chorus khal si lo Lairam nuam a tinak, mawi a tinak le a ngai mi pawl a ngainak cu hi tin a run au-suah-pi sal a si.
#. Zilthli thiang hrannak hmun kan ram nuam hi,
Thal can ah lung a leng va aw-mawi thawn,
Zodai ih Cirh-ti thiangte ka ngai ka ngai e,
Lai ram ... Maw Lairam te na dam lai maw?
Hla phuah tu in netabik ah zilthli thiang fim a hrannak hmun Lai ram nuam cu thal can ah va aw-mawi pawl zai awn cun a lung an ti leng ih tlang lak ih cirh-ti thiangte cu a ngai ih a ruahnak thinlung mitthlamin cirh-ti cu a dawt ih duh khawp lovin a ngai Lai ram cu “ Maw Lairam te na dam lai maw?” tin tawn sal a duhnak thu a hun sut bet a si.
“God save our gracious Queen,
Long live our noble Queen,
God save the Queen”
ti cun a hrang ah um zia a nei lem lovi a thinlung sungah mitthli tlaknak khawp le pian tharnak ding ciamco khal a um lem cuang lo ding. Cuiruangah a ni hrang ah cun cu cu hla tha a si thei lo ding ih cui hla cun a hrangah sul lam tla a nei lem lo. Asinan, British pawl hrangah cun cui hla cu an ram ih ni pawi mawh le Cozah ni serh bik mi pawl ah a tel lo cun can an thawk thei lo a si bik. Cuvek tho thoin, tui kan hla thlir mi “Lairam na dam maw” ti khal hi Lairam-ih suak lo, thleng dah lo le hmu dah lo ‘British’ pa hrang ah cun sul lam a nei lo ding nan kei ka hrang ah cun Francis Scott Key ih “The Star-Spangled Banner” USA National Anthem hnakin a ropi ce lohnak bik ka thei lo. Culawng si lovin, Samuel Francis Smith (1808-1895) nih
My native country thee, Land of the noble free,
Thy name I love, I love thy rock and rills,
Thy woods and templed hills, My heart with rapture thrills,
Like that above ...
a ti mi thawn hin (a sul lam thei lo hman ning la) a dang lamnak kei pa hin va thei ce cuang hlah e. Melbourne; 2 am, 4 Sep, 2010)
