“ Nau hnawi fawh le kan kuak fawh”

                                                                                                            By; The Sai (Tuallawt)

Tui sun ni tiang hi leilung ih a um tu minung pawl hi hnawi fawp dah lo kan um lo ding ti sela kan sim sual tuk lo ding ka zum. Tui hi ca a siar rero tu  lak ah phei hi cun hnawi fawp dah lo kan um lo ding, Nui hnawi ti fawp ih rak pi tling theh kan si. Leilung tlun ah kan nih Laimi lawng hi nau hnawi fawh aw-ter miphun kan si lo ti cu kan thei ciau ko ding. Asinan, mi burpi lak le mi lak ih nau hnawi fawh aw ter tam bik cu Laimi lawng kan si men ding ka zum.

Mi lian, mi ropi le ram chang kang pawl khal hin nau hnawi an fawh ter aw ve theh. Leilung tlun pumpi ih naute suak tam sawn hin nui hnawi an fawp, an fawh dan rei lam cu nau khat le khat a bang aw lo. America ram lian ah khin nau 75% (43% after 6 months) hnawi an fawh ve. Australia ram ah hin nau 86% (National Health Survey 2001) in nu hnawi an fawp. Laimi hi nau hnawi fawh ter aw tam bik 100% kan si ko nan nau hnawi fawh ih Si-Kan (discipline) nei lo bik kan si ding.

Kan falat lai ah cun kan hnawi/pawhte thamsak-awk cu sim loh a tuamnak Bra tiang hman mipa hmuh ter kan duh lovi kan zak theu. Asinan, pasal kan hun nei ih fa kan hrin ve te cun ar cang khuh awn rel vek bangin zo sim le fial khal tul hlah ‘permit’ ka nei zo ti pungsan in kan kiang kap khal zoh hna thiam nawn lon Pastor le pacang hmai khal ah a lang kau thei bik ih awngin nau hnawi kan fawh-aw ter men theu. Naute cu a sia a tha, a mawi le mawi lo thei thiam hrih lo a si ih a duh duh can ah hnawi a hlam/ngen theu ding nan a Nu in a pek dan (hnawi lang hiau hiau lovi pek dan) le hmun a thlir thiam a thupi zet. Hi hi tui nu a si rero pawl le a si lai ding kan fala pawl khalin kan theih ring ring a tha zet cu lo len cu na nau hnawi na fawh ter dan ih zirin zo vek na si ti mi nih an lo thei ding.

Australia ram ah mipa 30% le nunau 27% (Australia Smoking Statistic 2009 Report) in kuat kan fawp. Ni khatah cigarette 18 fawp bang sela kum khat ah cun 34,821 Millions tluk fawp kan si. Tobacco (kuak telin) zuartu pawlin kum khat sungih an pawisa ngah zat cu 30 millions a si ih cui mi umzia cu ni tin 80,000 hrawng an ngah tinak a si. Mirang kuat fawp pawl lakah kum 16-45 lak mi an tam bik, nunau le mipa kuak fawp zat hi an bang aw deuh thaw a si. Australia ram pumpi sungah 5.3 million kuat fawp an um nan kan nih Laimi vek ih Rail lu bang ih khu vut-von fawp cu hmuh ding an um lem lo. Si Bawi thiam pawl cun kuak a fawptu le a khu rak hip ngahtu hi an pum sungih a hna tuan dan a bangaw an ti. Cuiruangah a si Cozah hrek khat in mi burpi umnak lak ih kuak fawh an kham.

Ziang vek a si kha len, kuak fawh kan bang thei fawn si lo Human Rights len thil sual tuahnak hrangah cun a sual tawk fang in kan thei fawn si mi ram ih kan um sung hi cu kan ram ih kan fawh dan vek si lon kan kuak khu le kuak bul/cii duh duhnak ih hlawn men siang lovin mi burpi lak le mi inn kan lennak pawl khal ah ral ring te ih fawh kan thiam hi a thupi zet. Cuvek tho thoin, mi burpi lak ah nau hnawi kan pek tla len ral ring zet ih mi hmuh lon pek thiam a thupi zet. Nu hnawi tii a that danglam nak hrek khat pawl cu Zawhte in a thiar hlo thei lo, a bung thei fawn lo, suan so ta a tul lo, a hing/thing/uih thei lo, Fright ih ret a tul lo ih mi nih an fir/ru thei fawn lo, nau hrang ih rawl tha bik a si ih a Pa lungawi ter tu khal a si cih fawn!                            

“Zam rang deuh SI-LO zam rang ten!!!”

                                                                                                                  By; The Sai (Tuallawt)

USA President lak ih nauta bik J.F Kennedy (1917-1963) khan “The United States of America has to move very fast to even stand still (Tui kan din hmun kel ih ding thei ring ring ding khalin USA hi nasat zet ih cak in kan tlan a tul)” tin mipi hmai ah thu a rak sim dah. Khai san lai ah cun America mipi hrang ih a sim mi a si nan tui ni ah cun Laimi hrang khal ah a si ve. Leilung tlun ih ram ropi le lian bik US hman kel awh thei dingin nasa zet ih tlan tul bet an si cun kan nih Laimi Amen-Halleluiah kan theihnak hman kum 100 fangte hin hi leilung tlun tlan zuamnak ah ziang tluk ih cakin kan tlan a tul ve ding? Hi thu J.F Kennedy in a sim lai ah US pawl cun Thlapi ah kai an tum rero zo. Khai can ih Thlapi kai rak tum tu USA hmanin ‘kel awh’ ding in nasa zet ih tlan kan tul an ti cun kan nih Laimi (Falam) suakpek te Thlapi ih kai cu sim hrih loh a hlat lam (distance) hman tah thiam hrih lo pawl cun ziang hmuah hmuah ah “zam rang deuh SILO zam rang ten” ih kan tlan a tul a si.

Kan leilungpi hi theih man lo khawp ih cak in ni tin a thangso vivo. Arti khal a Pi (Arpi) tul lovin Electric hmangin an tit ter thlang men! Hai rah khal a kung kher kher ih hmin ter tul nawn lon Science thiamnak hmangin sii an dawt ih an duh duh tikah an hmin ter thlang! Ram cangkang ah cun pangpar khalin ziam can ti nei nawn lon Biology thiamnak in an par ter thei ring ring! Cu vek tho thoin thla (9) teng reng nau pai tul lovin thla (6) hnu ah an la suak ih leitlun thiamnak Glass-Tube hmangin an pai ter men! Leitlun sumdawnnak ah khal Computer thiamnak hmangin mai Ca-Buai par in sum an hawl, Nitin Technology thar an hmu suak ih Computer thiamnak khal a sang sin sin, Doctor pawlin sivai tha tha an hmu suak, vansang mithiam pawlin zir ding an hmu tam deuh deuh, Kan leilungpi thanso dan hi a zamin kan zam thlang  a si bik. Zum lo tu hrek khat cun Pathian tel lovi van ram dang din thei hman an zum aw zo!!!

Leilung tlun ram hmuah hmuah hin ram ropi le lian bik, thangso bik, thil thar a hmu suak hmaisatu bik, ral thuam a nei tha bik, a thiam le fim bik, cak bik ram le miphun si tum in ram khat le ram khat, miphun khat le miphun khat an zuam aw. Cui zuam awk nak sungah cun kan duh emaw duh lo emaw hi leilung sungih kan um sungah cun cui zuam awknak sung ihsin cun kan luat(suak) thei lo. Kan zuam mi an cak dan ih zirin kannih khal kan cak thei ih kan zuam mi an cak loh dan ih zirin kan cak lo thei fawn. Asinan, a thupi bik cu kan thlen zonak tui kan din hmun theih fiang awk sal ih nasa sin ih tlan vivo kan tul ti theih hi a thupi zet. ‘Na hnih danin na sinak a lang’ an rak ti theu nan tui san ah cun ‘na feh danin na sinak a lang’ an ti sawn thlang a si. Tui kan feh dan speed hin kan miphun hmai lam can a lang ter rero a si.

Kan leilungpi le ram dang kiangkap hi cu ret ta hrih in kan mah Chin miphun sung ih tui kan din hmun cu lungawi za ngai ngai hmuh ding tampi a um rual in bausam mi tla tampi kan nei. Kan mi hmaisa (kan u le) pawl in thisen le nunnak tiang thu kam ih an rak fehsuahpi mi an sun mang cu bel-mang vek men ah siat-suahtu siatsuahnak ruang ih a cang theh zo ruangah Chin Political Platform ah International Level ih cangvaihnak kan ne thei lo, Can khat lai ih ‘ Laimi hrang Laimi no’ len a par hlan ah vansiat in a hrampi ihsin ngetin Chin Politic ah cangvaihnak nei thei lo hman sela tu can ah cun Kawl rawn le Lai tlang lam (ram sung) hun zauh cun lungawi za ngai ngai hmuh ding sim cawk lo kan nei. Sim duh mi cu ram leng ih Politic cangvaihnak ah cu tluk kan ke neh sim ding nei lo hman sela ram sung Politic le Biaknak lamah khal si seh dungsip lovin hmai hruaitu le hotu sinak din hmun te te thawn kan tlan vivo thei hi a lungawi um zet. Biaknak lam ah mithiam le Doctor thar kan nei tam sin sin ih Si-Bawi thiam tla kan nei tam sin sin. Asinan, tui kan thlennak ah duh tawk men ding kan si hrih lovi tu hnak ih cak sin sin ih kan tlan vivo thei ding hi a thupi zet. J.F Kennedy sim cia zo vekin “tui kan din hmun te hman kel awh thei ring ring ding cun nasa zet ih tlan kan zuam vivo a tul lai tho tho a si”.

Tui Laimi (Falam) kan din hmun ah zing tluk ih cakin kan tlan? A liam cia zo mi kan can pawl kha hun zauh sal sela, Kan suahkeh ihsin kum Za tampi liam hnu lawng ah Thuthang tha thlipi cu kan ramah a hung hrang ih Pathian zumtu ah kan rak cang. Laimi hi Zumtu kan si hlan kum Za tampi sung hnakin Zumtu kan si hnu tui kum 100 (+10) sungah nasat zetin kan thangso ve. Kan hmuh dah loh mi Computer kan tham thiam, kan theih dah loh mi UN sum in kan puar, ‘Appointment’ ti tawngfang tla hi cu kan ta neih zo men, khuahlan ih nau ngamnak hrang an hman ter mi meitalh (mei-tek) le khuat-hai ai ah tui san ah cun Mobile phone le Computer an hmang ter zo, cu vek thotho in Zualko dingin pacang tha pahnih/thum meifar thawn zan lai ih an feh theunak ah tu cu Phone-number hmet keuhki in thu hla kan sim aw men thlang, khua hlan ih Bazar hman kai hna thiam lo (marketing) tu khal tu ah cun Dollar rate lawng lawng a tuat thlang, Calai lam khal ah O le Aw lawng duh tawk nawn lon X le Y tiang kan Tyi-Thuin. Tui hlan ah Singapore le Malaysia rak feh thei cu milian kan ti, tu cu kan Laimi pawl zing rawl hrawngnak men ah a cang zo.

Ka sim duh bik mi cu, Laimi (Falam) hi kan thangso zet nan tui kan din hmun hi miphun dang thawn ruat cun tampi hmai nawr ih tlan kan tul lai. Tui kan din hmun kel ih um thei ding khalin cak zet ih kan tlan tho tho a tul, ‘duak’ tin kan cawl pang a si len kan dung ih mi pawl in hmai ah in lan ta ding.

Ram dang feh tam hi miphun thansohnak a si lovi miphun thansohnak hrang ih lam zin pakhat sawn ve men a si. Ram lian le ram thangso sung khal ah mi thangso lo tampi an um thei. Thansohnak ti mi cu, zopar khal ah khui tawk hmun le khawte berek khal ah a cang thei tho tho mi thil a si. Cui thansohnak lawngte cu a hmun le a tlan zuam tu ih zirin a mungin a muang lo thei fawn a si. Tui kan thansoh dan din hmun hi kan zauh sal a si len Pathian lam hruainak thawn nasa zetin kan thangso. Kan mah sungkua ah cun tui hlan a liam cia mi kum thawn tahthim a si len kan thangso zet. Asinan, hi kan leilung ah kan mah lawng tlan zuam aw kan si lo tikah kan zuam mi pawl hnak in “zam rang deuh SILO zam rang ten “ih kan tlan a si lawng lawng ah ‘kel kan awk’ thei ding lawng si lovin kan thangso thei ding a si. Cu cu si Paul khal in “Tlan zuamnak ah theihpa tawpin ka tlan... IITimoty: 4:7 a ti kha.  (Melbourne; 2,May:2:32 AM)